Asılılıq
Asılılıq — mənfi nəticələrinə baxmayaraq, mükafatlandırıcı stimullara məcburi cəlb olunma ilə xarakterizə olunan beyin pozuntusu halıdır. Asılılıq insanın fiziki, ruhi və sosial həyatına mənfi təsir göstərir.
Asılılıq fərdlər və bütövlükdə cəmiyyət üçün ’’həddindən artıq yüksək maliyyə və insan itkisi’’ yaradır. Amerika Birləşmiş Ştatlarında cəmiyyət üçün ümumi iqtisadi xərclər bütün diabet və xərçəng növlərindən daha çoxdur.
Asılılıq deyildiyi zaman insanların istifadə etdiyi maddələrin növündən bəhs olunur. Aşağıdakı növləri var:
Texnologiya asılılığı
Alkaqol asılılığı
Qumar asılılığı
Kokain asılılığı
Tütün asılılığı
Siqaret asılılığı
Eroin asılılığı
Ekstazi asılılığı
Uçucu maddə asılılığı
Amfetamin asılılığı
Metamfetamin asılılığı
Tərəfdaş aslılığı
Alışveriş aslılığı
Uşaq və gənclərdə maddə asılılığı
Cinsi aslılıq
Marixuana asılılığı
Tiryək asılılığı
Münasibət asılılığı
Davranış aslılıqları aşağıda göstərilir.
İnternet-asılılıq
İnternet-asılılıq (en. Internet аddiction) – psixi nasazlıq, daima İnternetə bağlanmaq arzusu və vaxtında İnternetdən çıxmanın istifadəçi üçün çox çətin olmasıdır. İnternet-asılılıq müasir dövrdə çox geniş müzakirələrə səbəb olsa da, onun statusu hələlik qeyri-rəsmidir. Belə ki, İnternet-asılılıq bir xəstəlik kimi psixi xəstəliklər təsnifatına (DSM-IV) daxil edilməmişdir.
İnternet-asılılıq anlayışı ilk dəfə 1994-cü ildə psixiator Kimberli Yanq tərəfindən söylənilmişdir. 1997-1998-ci illərdə bu problemlə əlaqədar tədqiqat və məsləhətçi-dioqnostik xidmətlər yaradılmışdır.
Asılılıq nəzəriyyəsi
Asılılıq nəzəriyyəsi, və ya asılı inkişaf nəzəriyyəsi — az inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi geriliyi və siyasi qeyri-sabitliyinin onların dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının və inkişaf etmiş dövlətlərin sistemli təzyiqinin nəticəsi olduğunu iddia edən əlaqəli sosial elmlər sahəsində nəzəriyyə. Asılılıq nəzəriyyəsinin mərkəzi prinsipi ondan ibarətdir ki, “periferiya”dakı inkişaf etməmiş dövlətlər “mərkəzin” zəngin ölkələrinə öz resursları və kapital axını nəticəsində yoxsullaşır.
Nəzəriyyənin neokolonializm anlayışı ilə müəyyən yaxınlığı var.
Asılılıq nəzəriyyəsi 1950-ci illərdə yaranmışdır. neoliberal iqtisadi baxışlara reaksiya olaraq və 1970-ci illərdən bəri bütün cəmiyyətlərin eyni mərhələlərdən keçdiyini və beləliklə, indiki inkişaf etməmiş ölkələrin bir müddət əvvəl inkişaf etmiş olduğu mövqedə olduğunu iddia edən modernləşmə nəzəriyyəsinin əvvəlki versiyalarına alternativ olaraq populyarlaşdı. əvvəllərdir və buna görə də sərmayə qoyuluşu, təkmilləşdirilmiş texnoloji baza və dünya bazarına daha sıx inteqrasiya kimi vasitələrlə bu ehtimal olunan mərhələlərdən mümkün qədər tez keçərək inkişaf etməmiş cəmiyyətlərə “kömək etmək” lazımdır. Asılılıq nəzəriyyəsi bu mövqeləri tənqid edərək irəli sürdü ki, inkişaf etməmiş ölkələr müasir cəmiyyətlərin sadəcə “ilkin versiyaları” deyil, onların özünəməxsus xüsusiyyətlərinə və strukturlarına malikdir və ən əsası, inkişaf etmiş ölkələrdən fərqli olaraq dünya iqtisadi sistemində daha zəif mövqe tutur.
Ümumiyyətlə, asılılıq nəzəriyyəsinin müəllifləri iddia edirlər ki, inkişaf etməmiş ölkələrin yoxsulluğu onların dünya bazarına inteqrasiya olunmamasından deyil, məhz onların bir hissəsi olmasından irəli gəlir:
İnkişaf etməmiş ölkələr inkişaf etmiş ölkələr üçün təbii ehtiyatlar, ucuz işçi qüvvəsi və bazarlar təmin edir ki, onlar olmadan ikincilər öz sakinləri üçün belə yüksək həyat səviyyəsini təmin edə bilməzdilər.
İnkişaf etmiş ölkələr dünyanın qalan hissəsində asılılıq strukturlarını müxtəlif yollarla təkrarlayırlar. Bu təsir çoxşaxəlidir, bura iqtisadi təsir (maliyyə, texnologiya patentləri və s.), birbaşa siyasi müdaxilə (mediada, təhsildə, mədəniyyətdə və s.), işçilərin işə qəbulu və təlimi məsələləri və s.
Qarşılıqlı asılılıq
Sosiologiya və psixologiyada qarşılıqlı asılılıq — partnyorlardan birinin davranışı ilə digər şəxsin özünüdağıdıcı davranışına töhfə verdiyi disfunksional münasibətləri təsvir edən bir nəzəriyyə, məsələn:
addiksiyanın inkişafı və kəskinləşməsi (o cümlədən alkoqolizm, narkomaniya, qumar asılılığı, fanatizm, işgüzarlıq, sevgi asılılığı və s.);
şəxsiyyət pozğunluqlarının və psixoloji problemlərin inkişafı və kəskinləşməsi;
yetişməmiş və uşaq davranışının inkişafı və kəskinləşməsi;
məsuliyyətin azaldılması (şəxsi və sosial );
cəmiyyətdə uğurun azalması.
Qarşılıqlı asılılığın ümumi qəbul edilmiş tərifi hələ mövcud deyil. Tipik olaraq, qarşılıqlı asılılığın tərifi başqalarının ehtiyaclarına öz zərərinə diqqət yetirməyi, fədakarlığı, öz duyğularını boğmağı və başqalarının problemlərini idarə etmək və ya həll etmək cəhdlərini vurğulayır. Qarşılıqlı asılılıq həm hisslərin, düşüncələrin və davranışların bağlılıq obyektindən asılılığını, həm də başqa bir insanı idarə etmək istəyini əhatə edir. Bir-birindən asılı olan insanlar aşağı özgüvən ilə xarakterizə olunur, lakin aşağı özünə hörmətin kooperativ asılılığın səbəbi və ya nəticəsi olduğu hələ müəyyən edilməmişdir. Həmkarlar, dostlar və ailə üzvləri də bir-birindən asılı ola bildiyinə görə, qarşılıqlı asılılıq yalnız ailə, tərəfdaş və ya romantik münasibətlərlə məhdudlaşmır.
Xətti qeyri-asılılıq
Xətti cəbrdə xətti asılılıq — xətti fəzanın alt çoxluğunun malik ola biləcəyi xüsusiyyətdir. Xətti bir asılılıqla, sıfır elementə bərabər olan bu çoxluğun elementlərinin qeyri-trivial xətti birləşməsi var. Belə birləşmə olmadıqda, yəni yeganə belə xətti birləşmənin əmsalları sıfıra bərabər olduqda, çoxluq xətti qeyri-asılı adlanır.
R
3
{\displaystyle \mathbb {R} ^{3}}
vektorlar
(
1
,
0
,
0
)
{\displaystyle (1,0,0)}
,
(
0
,
1
,
0
)
{\displaystyle (0,1,0)}
Və
(
0
,
0
,
1
)
{\displaystyle (0,0,1)}
xətti asılı deyil, çünki tənlik belədir:
a
1
⋅
(
1
,
0
,
0
)
+
a
2
⋅
(
0
,
1
,
0
)
+
a
3
⋅
(
0
,
0
,
1
)
=
(
0
,
0
,
0
)
a
i
∈
R
{\displaystyle a_{1}\cdot (1,0,0)+a_{2}\cdot (0,1,0)+a_{3}\cdot (0,0,1)=(0,0,0)\quad a_{i}\in \mathbb {R} }
yalnız bir - trivial həlli var.
Vektorlar
(
1
,
0
,
0
)
{\displaystyle (1,0,0)}
və
(
5
,
0
,
0
)
{\displaystyle (5,0,0)}
isə xətti asılıdır
(
1
,
0
,
0
)
⋅
5
=
(
5
,
0
,
0
)
,
{\displaystyle (1,0,0)\cdot 5=(5,0,0),}
deməli,
−
5
⋅
(
1
,
0
,
0
)
+
1
⋅
(
5
,
0
,
0
)
=
(
0
,
0
,
0
)
.
{\displaystyle -5\cdot (1,0,0)+1\cdot (5,0,0)=(0,0,0).}
0
∈
M
⇒
M
{\displaystyle 0\in M\Rightarrow M}
xətti asılıdır.
M
{\displaystyle M}
xətti qeyri-asılıdır
⇒
{\displaystyle \Rightarrow }
M
′
{\displaystyle M'}
hamısı üçün xətti qeyri-asılıdır
M
′
⊆
M
{\displaystyle M'\subseteq M}
.
M
{\displaystyle M}
xətti asılıdır
⇒
{\displaystyle \Rightarrow }
M
′
{\displaystyle M'}
hamısı üçün xətti asılıdır
M
′
⊇
M
{\displaystyle M'\supseteq M}
.
Kompüter oyunlarından asılılıq
Kompüter oyunlarından asılılıq — video oyunlara və kompüter oyunlarına obsesif ehtirasda özünü göstərən psixoloji asılılığın bir forması.
Ən çox asılılıq yaradan oyunlar çox vaxt onlayn oyunlar, xüsusən də MMORPG-lər hesab olunur. Çox uzun oynamaq ölümcül nəticələrə səbəb olduğu hallar var. Belə ki, 2005-ci ilin oktyabrında çinli bir qız (Qarlı) uzun müddət World of Warcraft oynadıqdan sonra yorğunluqdan öldü. Bundan sonra oyunda virtual dəfn mərasimi keçirildi.
2018-ci ilin iyun ayında Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı oyun pozğunluğunu 2022-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatının 11-ci siyahısına daxil etdi.
Oyun asılılığının inkişafına təsir edən bir neçə amil var. Onların arasında şəxsi amil xüsusilə seçilir: formalaşmamış və ya qeyri-sabit psixika, özünü idarə etmə bacarıqlarının olmaması, real həyatdan narazılıq və yerinə yetirilməmiş həyat ehtiyaclarını kompensasiya etmək istəyi insanı kompüter oyunlarına aludəçiliyin inkişafına daha həssas edir.
Oyun asılılığının səbəbi də psixi pozğunluqlardır. Söhbət müxtəlif narahatlıq vəziyyətlərindən, depressiyaya meyldən və sosial fobiyalardan gedir.
Qıcıqlanma və enerjidən asılılıq
Qıcıqlanma və enerjidən asılılıq- İstənilən canlı orqanizm ətraf mühitlə qırılmaz surətdə bağlıdır.
Məlumdur ki, təbiətdə canlı orqanizmlər mühitin əlverişsiz amillərinin təsirinə daima məruz qalırlar. Həmçinin ətraf mühitdən özünə zəruri olan maddələri çıxarırlar. Təkamül prosesində canlı orqanizmlərdə qıcıqlanma yəni xarici təsirlərə seçmə reaksiyası yaranmış və möhkəmlənmişdir. Ətraf mühit şəraitinin hər-hansı dəyişikliyi orqanizmdə qıcıqlanma yaradır. Orqanizmin xarici qıcıqlandırıcılara cavab reaksiyası onun həssaslığının göstəricisi rolunu oynayır. Bundan başqa,canlı orqanizmlər enerjidən asılılıq qabiliyyətinə də malikdirlər. Enerjinin daxil olması üçün açıq olan bu sistemlər yalnız onlara kənardan fasiləsiz olaraq enerji və materiya daxil olduğu şəraitdə dayanıqlıdır. Canlı orqanizm ətraf mühitdən enerji və materiya qəbul etdiyi müddətdə mövcuddur (yaşayır).